بورس کالا (Commodity Exchange) یک بازار متشکل و سازمان یافته‌ای است که بطور منظم کالای معینی با ساز و کاری خاص مورد معامله قرار می‌گیرند، بازاری که در آن کالا به صورت خام و فرآوری نشده معامله می‌شود؛ کالاهایی مثل فولاد، مس، گندم، برنج و قیر .در واقع بورس کالا، بازار منسجمی است که تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالای خود را عرضه می‌کنند و کالای مربوطه پس از بررسی‌های کارشناسی و قیمت‌گذاری توسط کارشناسان بورس کالا، به خریداران عرضه می‌شود.

روند پیدایش و تکامل بورس‌های کالا در جهان

بررسی روند پیدایش و تکامل بورس‌های کالا در جهان به قرن ۱۹ میلادی برمی گردد. برخی از نیازمندی‌های اقتصادی و در بسیاری موارد رفع برخی تنگناها و موانع در بازار کالاهای مختلف دلیل اصلی شکل گیری این بازارها بوده است.

بورس کالای ایران(Iran Mercantile Exchange)  نیز براساس همین نیاز در معاملات کالا شکل گرفت.این بورس به داد و ستد نقد، نسیه و سلف انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در ایران می‌پردازد.

شرکت بورس کالای ایران به موجب ماده ۵۸ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه ۱۳۸۴ به عنوان یک شرکت جدید و کاملا مستقل از ادغام سازمان‌های کارگزاران بورس فلزات تهران و بورس کالای کشاورزی ایران پس از پذیره نویسی در ۴ گروه سهامداری و برگزاری مجمع عمومی، از ابتدای مهرماه سال ۱۳۸۶ فعالیت خود را آغاز کرد.

چه کسانی به بورس کالا مراجعه می‌کنند؟

۱- گروه اول كسانی هستند كه می‌خواهند از ريسک نوسان كاذب قيمت‌ها در امان باشند. در واقع بورس‌های كالا به عنوان عاملی موثر برای کاهش ریسک توليدكنندگان كالا و مصرف‌ كنندگان عمده در بازار شناخته می‌شود.

۲- گروه دوم بر خلاف گروه اول، از نوسانات قيمت استفاده كرده و سود خود را حداكثر می‌كنند. در بورس‌های كالا، اين گروه با نام سوداگرانSpeculator  شناخته می‌شوند.

قراردادهای  بورس کالا

همه داد و ستدها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد انجام می‌گیرد. به‌طور کلی، قراردادهای زیر برای داد و ستد هر کالا وجود دارد:

 قرارداد نقدی

در این قرارداد ، خریدار می بایست کل مبلغ قرارداد را به علاوه کارمزد کارگزار به صورت نقد پرداخت کند و فروشنده نیز می بایست حداکثر ظرف سه روز ،کالای مورد معامله را به خریدار تحویل دهد.

 قرارداد سلف 

در این قرارداد ، کل مبلغ در زمان انجام معامله توسط خریدار پرداخت می گردد و فروشنده متعهد می شود در تاریخ مشخص و زمان معین کالا را به خریدار تحویل دهد. این نوع قرارداد نوعی ابزار تامین مالی برای فروشندگان به شمار می رود.

 قرارداد نسیه

قراردادی است که کالا به صورت فوری به خریدار  تحویل داده می شود و بهای آن  در  تاریخ  سررسید ، به  فروشنده  پرداخت می گردد. این نوع قرارداد نوعی ابزار تامین مالی برای خریداران به شمار می رود.

 قرارداد آتی

قرارداد آتی نوعی از قرارداد است که بر اساس آن فروشنده متعهد می شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمت مشخص بفروشد و در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین بخرد.

برای این که هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند،لازم است مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای قرار بگیرد که متناسب با تغییرات قیمت آتی باشد. این کار، وجه تضمین اولیه را تعدیل کرده و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان ” اباحه تصرف ” در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.

” اباحه تصرف ” از نظر فقهی به این معناست که هر دو طرف معامله، دخل و تصرف اتاق پایاپای را در وجه تضمینی که در اختیار بورس قرار داده اند، جایز می دانند.

 قرارداد اختیار خرید

مطابق این قرارداد، خریدار اختیار ، با پرداخت مبلغی حق پیدا می کند مقدار معینی کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا به قیمت معین در تاریخ معین از فروشنده اختیار، خریداری کند و فروشنده اختیار، متعهد می شود در صورت درخواست خریدار اختیار، آن مقدار کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را به قیمت مذکور به وی بفروشد.

قرارداد اختیار فروش:

مطابق این قرارداد، خریدار اختیار ، با پرداخت مبلغی حق پیدا می کند مقدار معینی کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا به قیمت معین در تاریخ معین به  فروشنده اختیار، بفروشد و فروشنده اختیار، متعهد می شود در صورت درخواست خریدار اختیار، آن مقدار کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را به قیمت مذکور از وی خریداری کند.

 قرارداد سلف موازی استاندارد:

قراردادی است که بر اساس آن مقدار معینی از کالا بر اساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می رسد. وجه مذکور باید نقدی در مهلت تسویه و طبق مشخصات قرارداد، پرداخت و کالا در سررسید تحویل شود. خریدار می تواند معادل کالای خریداری کرده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد با شرایط زیر به فروش برساند:

–  هر قرارداد سلف موازی استاندارد مستقل از قراردادهای دیگر است.

– طی آن معادل کالای خریداری شده، به فروش می رسد.

–  مطابق مشخصات قرارداد در عرضه اولیه، منعقد می شود.

همزمان با عقد قرارداد سلف موازی استاندارد، عقد حواله ای منعقد می شود که بر اساس آن فروشنده، تحویل کالا را به عرضه کننده حواله می کند و عرضه کننده متعهد به تحویل کالا بر اساس حواله مذکور خواهد بود.