بودجه Budget  برنامه‌ای حساب‌شده شامل دخل و خرج و  ورودی و خروجی‌های یک نهاد است. این برنامه‌ریزی برای کنترل نحوه مصرف منابع و فرایندهای اجرایی و در راستای دست‌یابی به اهداف تدوین‌شده و طبق نظارت تیمی مرتبط صورت می‌گیرد.

بـودجه یک مفهوم در اقتصاد خرد است که معاوضه یک کالا در عوض کالای دیگر را نشان می‌دهد. بعد از این معاوضه یا به اصطلاح در آخرین خط، مازاد بودجه نشان‌دهنده سودآوری این معاوضه است. درحالی‌که بـودجه متوازن به این معنی است که درآمدهای پیش‌بینی‌ شده با هزینه ها برابر خواهند بود. کسری بـودجه نیز یعنی هزینه ها از درآمدهای پیش‌بینی شده فراتر رفته اند. بـودجه ها معمولاً در طول دوره‌هایی (اغلب یک ساله)، گردآوری شده و دوباره مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. تنظیمات بـودجه بندی بر اساس اهداف سازمان‌ یا شرکت انجام می‌شود.

بودجه را می‌توان برای فرد، خانواده، گروهی از افراد، مشاغل، دولت، کشور، یک سازمان چندملیتی یا تقریباً هر چیز دیگری که می‌تواند درآمد و هزینه داشته باشد تنظیم کرد. در شرکت‌ها و سازمان‌ها، بودجه ابزاری داخلی است که مدیریت از آن بهره می‌گیرد.

بودجه برای مدیریت مخارج ماهیانه و سالیانه بسیار مفید است. همین‌طور برای اتفاق‌ها و هزینه‌های پیشبینی نشده یا خرید‌های بزرگ مثل خرید خانه، بودجه‌بندی خیلی مهم است.

بودجه، دخل و خرج یک ساله دولت است. در این برنامه، درآمدها و هزینه های دولت تخمین زده میشود. این برنامه طی یک سند که به آن لایحه بودجه گفته میشود، هر سال طبق قانون در ۱۵ آذر ماه توسط دولت به مجلس تقدیم میشود. بعد از اینکه مجلس آن را بررسی و تصویب کرد این لایحه به قانون بودجه تبدیل میشود. قانون بودجه، مبنای اصلی دولت برای دخل و خرج در سال بعد است.

بودجه دولت (یا همان بودجه کل کشور) از دوبخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول آن بودجه عمومی دولت است و بخش دیگر، بودجه شرکت های دولتی، بانک ها و موسسه ها دولتی وابسته است.

منابع بودجه چیست؟

بودجه مثل ترازنامه است، یک طرف منابع (درآمدها) و یک طرف مصارف (هزینه ها) است.

منابع بودجه دولت شامل موارد زیر است:

• درآمدها
• واگذاری دارایی های سرمایه ای
• واگذاری دارایی های مالی

درآمدها: این بخش همان پولی است که مستقیما به خزانه دولتی وارد میشود. عمده درآمد دولت از انواع مالیات است. علاوه بر مالیات، فروش خدماتی مثل عوارض گمرک، جرایم راهنمایی و رانندگی و… هم از درآمدهای دولت هستند.

واگذاری دارایی های سرمایه ای: قبل از اینکه بگوییم دولت چگونه از این راه درآمدزایی دارد، باید تعریف کنیم که دارایی سرمایه

هزینه ها: این بخش در مقابل درآمدها است. هزینه های دولت عموما شامل حقوق کارمندان دولت میشود. بیشترین بخش هزینه ها مربوط به حقوق معلمان است. معلمان در استخدام وزارت آموزش و پرورش هستند. علاوه بر معلم ها، نیروهای مسلح، خدمات دهندگان سلامت و… هم جزو گروه هایی هستند که حقوق خودشان را از دولت میگیرند.

تملک دارایی سرمایه ای: این بخش با نام بودجه عمرانی هم شناخته میشود. این بخش بودجه شامل احداث پالایشگاه، سد، نیروگاه و… میشود.

تملک دارایی مالی: این بخش بودجه شامل خرید سهام و اوراق بهادار و برگرداندن و پرداخت سود سهام منتشر شده و اوراق دیگر هم در این بخش گنجانده میشود.

انواع بودجه :

بودجه جامع  (Master Plan): بودجه‌ای است که شامل همه‌ی موضوعات مالی و غیر مالی سازمان را در آینده یا یک دوره مالی است. ساختار بودجه جامع بستگی به اندازه و ماهیت واحد تجاری دارد. بودجه جامع شامل بخش‌های زیر است:

بودجه عملیاتی و مالی  (Operating and Financial Budgets):بودجه عملیاتی به موضوعات هزینه‌های خرید کالا و خدمت می‌پردازد. بودجه مالی به میزان دارایی ثابت مورد نیاز، بدهی‌ها و حقوق صاحبان سهام می پردازد.

بودجه هزینه‌های سرمایه‌ای (Capital Expenditure Budget) :در این بودجه فهرستی از پروژه‌های بلندمدت که باید انجام شوند و دارایی های ثابتی باید برای انجام آن تامین شود را نشان می دهد.

بودجه نقدی  (Cash Budget):این بودجه‌ریزی روی برنامه‌ریزی و کنترل وجوه نقد تمرکز دارد. این بودجه جریان‌های ورودی و خروجی وجه نقد را طی یک بازه زمانی مشخص نمایش می‌دهد.